Hjúkrunarfræðingar sem fræðarar - horft til framtíðar

Dr. Brynja Ingadóttir, sérfræðingur í hjúkrun og lektor við hjúkrunarfræðideild HÍ

Fræðsla til sjúklinga, aðstandenda og annarra notenda heilbrigðisþjónustu er sjálfsagður hluti hjúkrunarstarfsins og stundum svo óaðgreinanlegur og samtvinnaður öðrum viðfangsefnum að hann nýtur ekki þeirrar athygli sem hann á skilið. Á hundrað ára afmæli Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga er vert að staldra við, líta til baka og fram á veginn og íhuga hlutverk hjúkrunarfræðinga í fræðslu og þróun hennar, þar með talið nýsköpun.

Tvö sjónarhorn

Fræðslu má líta á frá tveimur sjónarhornum, annars vegar sem hluta af allri hjúkrunarmeðferð og hins vegar sem meðferð í sjálfu sér. Í fyrra tilfellinu er fræðslan veitt þegar svokölluð kennslutækifæri (e. teachable moments) gefast, t.d. þegar lyf eru gefin, búið er um sár eða barn slasast. Við þessar aðstæður er fólk yfirleitt mjög móttækilegt fyrir fræðslu. Ef við lítum hins vegar á fræðslu sem meðferð í sjálfu sér er áhugavert að horfa til sögunnar.

Saga sjúklingafræðslu sem fræðigreinar spannar ekki lengra aftur en til 7. áratugar síðustu aldar. Fram að því réð læknisfræðilegt módel í heilbrigðisþjónustu þar sem forræðishyggja var ráðandi og hlutverk sjúklingsins var að vera meðferðarheldinn. Róttækar breytingar í samfélaginu bæði vestanhafs og í Evrópu fóru síðan að hafa áhrif, farið var að setja spurningamerki við forræðishyggjuna, um markmið meðferðar, hugtakið heilsu, heilbrigði og fleira. Hugtakið valdefling kom fram og réttur sjúklinga til fræðslu, svo þeir geti tekið ákvarðanir varðandi eigin heilsu, fór að fá hljómgrunn Með fram endurskoðun á tilgangi fræðslu fóru heilbrigðisstarfsmenn að líta í eigin barm, og hæfni í samskiptum við sjúklinga komst í brennidepil. Fagið sjúklingafræðsla varð til.

Stutt saga

Erlendis var farið að gefa út skriflegt fræðsluefni á heilbrigðisstofnunum á 7. áratugnum. Koma myndbanda og síðar geisladiska á 8. áratugnum varð til þess að hægt var að búa til myndrænt fræðsluefni. Stærsta byltingin varð þó með tilkomu tölva og síðar internetsins í kringum 1990.

Í þessu sambandi er vert að nefna nokkur dæmi um framsýni hjúkrunarfræðinga á Íslandi. Segja má að sjúklingafræðsla hafi fengið byr undir báða vængi í lok 9. áratugarins. Með tilkomu fræðslustjóra og svo kallaðra K-staða hjúkrunarfræðinga, sem veittu rými til verkefnastarfa, var farið að gefa út mikið af skriflegu fræðsluefni fyrir sjúklinga og eitthvað af myndböndum. Þegar opnar hjartaskurðaðgerðir hófust á Íslandi árið 1986 innleiddu hjúkrunarstjórnendur formlega skipulagða fræðslu fyrir hvern sjúkling, en þetta fyrirkomulag markaði ákveðin tímamót í fræðslu skurðsjúklinga og hefur haldist alla tíð síðan. Síðar hófst svo formleg útskriftarfræðsla sem festist í sessi. Á barnaspítalanum var unnið frumkvöðlastarf með stofnun fræðsluhorns fyrir foreldra árið 1993 og a.m.k. þrír hjúkrunarfræðingar hafa prófað tækninýjungar í fræðslu og stuðningi við skjólstæðinga í doktorsnámi sínu, þær Helga Bragadóttir (2008), Anna Ólafía Sigurðardóttir (2014) og Brynja Ingadóttir (2017). Hjúkrunarfræðingar hafa einnig unnið töluvert starf við gerð fræðsluefnis á vefsíðum fyrir ólíka sjúklingahópa, innan stofnana og utan.

Það er þó áhyggjuefni að hefðbundin munnleg fræðsla og skriflegt fræðsluefni eru enn ríkjandi aðferðir og miðlar í fræðslu hjúkrunarfræðinga, líkt og annarra heilbrigðisstarfsmanna. Það er tímabært að taka kennsluaðferðir og miðla til gagnrýnnar endurskoðunar og íhuga hugtök eins og heilsulæsi og valdeflingu í því sambandi. Í fyrsta lagi gætu hjúkrunarfræðingar bætt frammistöðu sína í munnlegri fræðslu með því að læra og nota aðferðina „kenndu-aftur“ (teach-back) sem er gagnreynd aðferð til að meta og tryggja að munnleg fræðsla hafi skilað sér rétt. Í öðru lagi er tímabært að spyrja hvort og hvaða gagnreynd þekking er notuð við gerð fræðsluefnis, þ.m.t. skriflegs efnis, ekki bara varðandi innihaldið heldur einnig við framsetningu efnisins. Hver er það sem metur fræðsluþarfir markhópsins og voru fulltrúar hans hafðir með í ráðum við gerð efnisins? Sjúklingar hafa margvíslegar fræðsluþarfir en fræðsluefni einskorðast gjarnan við upplýsingar um sjúkdóm, meðferð og áhrif á daglegar athafnir. Í þriðja lagi, með tilkomu internetsins og aragrúa vefsíðna sem því fylgir, er komið nýtt verkefni. Hjúkrunarfræðingar þurfa að geta leiðbeint sjúklingum í völundarhúsi internetsins, að þekkja hvaða vefsíður og smáforrit eru til og geta metið gæði þeirra. Ekki er verra að þeir hafi frumkvæði og taki þátt í að móta slíkar upplýsingaveitur. Hvort tveggja gæti verið tilvalið samvinnuverkefni fyrir fagdeildir hjúkrunarfræðinga.

Framtíðarverkefni

Helstu viðfangsefni í sjúklingafræðslu framtíðarinnar eru að þjálfa bæði heilbrigðisstarfsfólk og sjúklinga og að beita rafrænum lausnum (e-health) í heilbrigðisþjónustunni. Ekki hentar öllum það sama og það skiptir máli fyrir sjúklinga að fjölbreyttar aðferðir við miðlun upplýsingar standi þeim til boða.Vefsíður, spjallþræðir, leikir og smáforrit eru dæmi um möguleika nútímans þar sem gagnvirkni spilar mikilvægt hlutverk og styður við nám einstaklingsins. Auk þess hefur tæknin gert sjúklingum kleift að fylgjast með einkennum sínum og líðan betur og nú er hægt að koma þeim upplýsingum rafrænt áfram til heilbrigðisstarfsmanna. Slík verkefni eru nú í gangi í tengslum við nýja Heilsuveru (lokaðan þjónustuvef landlæknisembættisins og Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins) með þátttöku hjúkrunarfræðinga. Líklegt er að hjúkrunarfræðingar fái það hlutverk í framtíðinni að bregðast við slíkum rafrænum upplýsingum frá sjúklingum og aðstoða þá við að draga lærdóm af slíku eftirliti.

Á Landspítala eru tvö nýsköpunarverkefni hjúkrunarfræðinga í gangi í tengslum við sjúklingafræðslu. Þau snúast bæði um gerð tölvuleikja, annar er ætlaður fullorðnum og er um verkjameðferð eftir skurðaðgerð, hinn um undirbúning svæfingar fyrir smábörn. Með þessum verkefnum og rannsóknum þeim tengdum er verið að nýta nýja gagnreynda þekkingu og möguleika tækninnar til að koma fræðslu á framfæri. Tölvuleikir, eins og allir leikir, búa yfir eiginleikum sem styðja við nám. Þeir geta örvað áhugann með því að vera skemmtilegir, krefjast lausnar vandamála, og veita endurgjöf. Þá má leika margsinnis þar til nám hefur átt sér stað. Síðast en ekki síst eiga leikir það sameiginlegt að einstaklingurinn spilar þá sjálfviljugur. Þannig geta tölvuleikir orðið viðbót við annað fræðsluefni og geta hentað og höfðað betur til sumra sjúklinga en annarra. Möguleikar þeirra í fræðslu barna, þeirra sem ekki kunna tungumálið eða hafa lítið heilsulæsi eru sérstaklega áhugaverðir.

Ég hvet hjúkrunarfræðinga til að taka höndum saman og skilgreina fræðslu sem eitt af mikilvægum hlutverkum hjúkrunar til framtíðar, að stjórna þróunarvinnu innan sinna stofnana, að vera djarfir og þora að prófa eitthvað nýtt og nota rannsóknir til að safna þekkingu um áhrif nýrra aðferða í miðlun fræðslu. Áhugasömum bendi ég á félagssamtökin International Association for Communication in Healthcare (each.eu) en innan þeirra er nýstofnuð Íslandsdeild sem mun láta að sér kveða í framtíðinni.