Vits er þörf þeim er víða ratar

Dr. Sigríður Zoëga, sérfræðingur í hjúkrun á Landspítala og dósent við Hjúkrunarfræðideild Háskóla Íslands

Það er óþarfi að fjölyrða um þær breytingar sem hafa átt sér stað á undanförnum áratugum í heilbrigðisþjónustu. Aukin þekking í líf- og heilbrigðisvísindum, ný lyf og tækniframfarir hafa gert það að verkum að sífellt fleiri læknast af sjúkdómum eða lifa lengur með sjúkdóma en áður. Umhverfi okkar og lífsstíll hafa auk þess áhrif á heilbrigði fólks og líðan. Heilbrigðiskerfi nútímans gerir þannig aðrar kröfur til hjúkrunarfræðinga en það sem var við lýði þegar Félag íslenskra hjúkrunarkvenna var stofnað árið 1919.

Sérfræðimenntun í hjúkrun hefur aukist á undanförnum áratugum, jafnt hérlendis sem erlendis, og mikil eftirspurn er eftir sérfræðingum í hjúkrun um allan heim. Þróun sérfræðimenntunar hefur verið breytileg milli landa enda hafa störfin þróast í takt við ólíkar þarfir samfélaga. Starfsheitin eru einnig margvísleg en algengast er að þau flokkist í sérfræðinga í hjúkrun (clinical nurse specialist) og svo hjúkrunarsérfræðinga (nurse practitioners). Hér á landi er hægt að sækja um leyfi sem sérfræðingur í hjúkrun og sérfræðiljósmóðir samkvæmt reglugerð nr. 512/2013. Til að hljóta sérfræðileyfi þarf einstaklingur að hafa gilt starfsleyfi sem hjúkrunarfræðingur eða ljósmóðir, hafa lokið meistara- eða doktorsprófi og hafa starfað á sínu sérsviði undir leiðsögn sérfræðings í hjúkrun eða sérfræðiljósmóður í a.m.k. tvö ár að prófi loknu. Fyrsti sérfræðingurinn í hjúkrun á Íslandi tók til starfa á Landspítala á níunda áratug síðustu aldar en í dag má áætla að hátt í 60 sérfræðingar í hjúkrun og sérfræðiljósmæður séu starfandi á heilbrigðisstofnunum hér á landi, þar af eru 52 í stöðu á Landspítala. Hér er átt við sérfræðinga sem hafa viðurkenningu samkvæmt reglugerðum nr. 124/2003 og nr. 512/2013.

Sérfræðimenntun gerir hjúkrunarfræðinga betur í stakk búna til að sinna flóknari verkefnum á afmörkuðu sérsviði og hjá ákveðnum sjúklingahópum. Það kemur því ekki á óvart að sérfræðingar sinna gjarnan fólki með flókinn heilsufarsvanda sem krefst margþættrar þjónustu. Sérfræðingur í hjúkrun býr yfir aukinni þekkingu og færni, jafnt klínískri sem fræðilegri, auk þess sem sérfræðimenntunin færir heim möguleikann á fjölbreyttara starfssviði. Störf sérfræðinga einkennast af heildrænni sýn á skjólstæðinginn og beitingu sérhæfðrar þekkingar í hjúkrun. Hlutverk sérfræðinga í hjúkrun er margþætt en gerð er krafa um klínískt starf, þátttöku í rannsóknar-, umbóta- og gæðavinnu, að sinna kennslu og fræðslu, og síðast en ekki síst að vera leiðtogi á sínu sviði.

Sérfræðingar í hjúkrun leggja áherslu á að byggja störf sín á gagnreyndri þekkingu og á undanförnum áratugum hafa sérfræðingar í hjúkrun og hjúkrunarfræðingar með framhaldsmenntun stuðlað að þróun margvíslegrar nýrrar þjónustu hér á landi. Má sem dæmi nefna uppbyggingu sáramiðstöðvar á Landspítala, sérhæfða ráðgjöf vegna svefnvandamála barna, ráðgjöf sérfræðinga í hjúkrun í tengslum við komur aldraðra á bráðamóttöku, þverfaglega göngudeildarþjónustu við börn með iktsýki og göngudeildarþjónustu við börn og unglinga með sykursýki. Þá má og nefna uppbyggingu á göngudeildarþjónustu við lungnasjúklinga sem grundvallast á samráði við sjúklinga og fjölskyldur þeirra, en rannsóknir á því úrræði hafa sýnt fram á fækkun innlagna og styttingu á legutíma (Ingadottir og Jonsdottir, 2010). Þá gegna sérfræðingar í hjúkrun veigamiklu hlutverki í kennslu hjúkrunarfræðinga, jafnt innan heilbrigðisstofnana og í háskólunum, auk þess sem þeir hafa verið virkir í stefnumótun og þróun þjónustu utan stofnana. Má þar sem dæmi nefna þátttöku í gerð krabbameinsáætlunar fyrir Ísland og meðferð með öndunarstuðningi í heimahúsum. Þótt þessi upptalning sé engan veginn tæmandi gefur hún ákveðna mynd af því hvaða möguleika sérfræðimenntun hefur í för með sér og hvernig þekkingin nýtist til að stuðla að nýjum meðferðarúrræðum og þróa þjónustuna út frá þörfum sjúklinga og í takt við tímann.

Rannsóknir hafa sýnt fram á góðan árangur af starfi hjúkrunarfræðinga með sérfræðimenntun. Í þremur kerfisbundnum samantektum reyndist árangur af starfi sérfræðinga í hjúkrun (advance practice nurses) og lækna í heilsugæslu vera sambærilegur og í sumum tilvikum betri hjá hjúkrunarfræðingum. Skoðaðir voru þættir eins og meðferð háþrýstings, stjórnun blóðsykurs og meðferð við hækkaðri blóðfitu, ánægja sjúklinga, heilsutengd lífsgæði og kostnaður (Laurant o.fl., 2018; Swan o.fl., 2015; Weeks o.fl., 2016). Í rannsókn Faza og félaga (2018) reyndist árangur í meðferð sykursýki og hjartasjúkdóma sambærilegur milli hjúkrunarsérfræðinga (nurse practitioners) og aðstoðarmanna lækna (physicians assistants).

Ég hef notið þeirrar gæfu að starfa sem sérfræðingur í hjúkrun sjúklinga með verki á Landspítala undanfarin sex ár. Í starfi mínu hef ég fengið tækifæri til að byggja upp og þróa verkjaþjónustu á spítalanum í samvinnu við samstarfsfólk úr ýmsum heilbrigðisstéttum og stjórnendur. Ég hef þannig getað nýtt sérþekkingu mína til að bæta þjónustu og meðferð við sjúklingahóp sem býr við erfið einkenni og á sér fáa málsvara. Töluverður tími af starfi mínu fer jafnframt í fræðslu og kennslu samstarfsfólks og nemenda og sömuleiðis hef ég stýrt umbótastarfi og vísindarannsóknum. Starfið er þannig fjölbreytt og um leið krefjandi, en það er mikilsvert að finna hvernig aukin þekking og færni gefur manni möguleika á að sinna flóknum viðfangsefnum með hagsmuni verkjasjúklinga að leiðarljósi.
Heilbrigðisþjónusta mun halda áfram að þróast og breytast. Mikilvægt er að hjúkrunarfræðingar taki þátt í þeirri þróun og séu frumkvöðlar að því að bæta meðferð og þjónustu við þá sem þurfa á hjúkrun að halda. Sérfræðimenntun í hjúkrun er mikilvægur liður í því að gera hjúkrunarfræðinga í stakk búna, ekki einungis til að sinna þörfum nútímans heldur einnig til að móta hjúkrun framtíðarinnar. Aukin sérfræðiþekking í hjúkrun gerir hjúkrunarfræðinga enn færari í að efla heilbrigði, bæta líðan og lina þjáningar eins og siðareglur stéttarinnar kveða á um.

Heimildaskrá

Faza, N.N., Akeroyd, J.M., Ramsey, D.J., Shah, T., Nasir, K., Deswal, A., ... og Virani, S.S. (2018). Effectiveness of NPs and PAs in managing diabetes and cardiovascular disease. Journal of the American Academy of PAs, 31(7), 39-45; doi: 10.1097/01.JAA.0000534983.61613.91.
Ingadottir, T.S., og Jonsdottir, H. (2010). Partnership based nursing practice for people with chronic obstructive pulmonary disease and their families: Influences on health related quality of life and hospital admissions. Journal of Clinical Nursing, 19, 2795-2805.
Laurant, M., van der Biezen, M., Wijers, N., Watananirun, K., Kontopantelis, E., og van Vught, A. J. (2018). Nurses as substitutes for doctors in primary care. Cochrane Database of Systematic Reviews, (7); doi: 10.1002/14651858.CD001271.pub3.
Swan, M., Ferguson, S., Chang, A., Larson, E., og Smaldone, A. (2015). Quality of primary care by advanced practice nurses: A systematic review. International Journal for Quality in Health Care, 27(5), 396-404; doi.org/10.1093/intqhc/mzv054.
Tracy, M.F., og O’Grady, E. (2019). Hamric and Hanson’s Advanced Practice Nursing: An Integrative Approach (6. útg.). St. Louis: Elsevier.
Weeks, G., George, J., Maclure, K., og Stewart, D. (2016). Non‐medical prescribing versus medical prescribing for acute and chronic disease management in primary and secondary care. Cochrane Database of Systematic Reviews, (11); doi: 10.1002/14651858.CD011227.pub2.